Vàng da sơ sinh là tình trạng phổ biến nhưng không nên xem nhẹ. Dù phần lớn trẻ em bị vàng da chỉ cần theo dõi tại nhà, vẫn có trường hợp chuyển nặng nếu không được can thiệp kịp thời.
Bài viết này sẽ giúp bạn phân biệt vàng da sinh lý và bệnh lý, cũng như tìm hiểu cách điều trị tại nhà, bao gồm cả phương pháp chiếu đèn vàng da.
Vàng da sơ sinh là gì?
Vàng da sơ sinh (hay còn gọi là hoàng đản sơ sinh) là tình trạng da và niêm mạc của trẻ sơ sinh có màu vàng do tăng nồng độ bilirubin trong máu. Trong đó, bilirubin là chất được tạo ra từ quá trình phân hủy hồng cầu tự nhiên trong cơ thể.
Ở trẻ sơ sinh, có hai yếu tố chính gây ra hiện tượng vàng da:
- Lượng bilirubin cao: Trẻ sơ sinh có nhiều hồng cầu hơn người lớn, nhưng tuổi thọ của hồng cầu lại ngắn hơn (70-90 ngày với trẻ đủ ngày và dưới 70 ngày với trẻ thiếu tháng, so với 90-120 ngày ở người lớn), dẫn đến nhiều hồng cầu bị phân hủy hơn. Từ đó tạo ra nhiều bilirubin hơn.
- Chức năng gan chưa hoàn thiện: Hệ enzyme trong gan của trẻ sơ sinh chưa phát triển đầy đủ, khả năng chuyển hóa bilirubin gián tiếp thành bilirubin trực tiếp còn hạn chế. Điều này khiến bilirubin bị tích tụ trong máu và gây vàng da.
Vàng da xuất hiện ở khoảng 60% trẻ đủ tháng và 80% trẻ sinh non. Nguyên nhân, mức độ nghiêm trọng và thời gian kéo dài khác nhau tùy thuộc vào nhiều yếu tố như trẻ sinh non, trẻ nhẹ cân, bất đồng nhóm máu mẹ-con, thiếu hụt enzyme G6PD, trẻ bú ít, mất nước, trẻ bị nhiễm trùng sơ sinh hoặc chán thương khi sinh,…
Phân loại vàng da: sinh lý và bệnh lý
Vàng da sinh lý
Vàng da sinh lý là dạng vàng da lành tính, thường gặp và không gây nguy hiểm cho trẻ.
Dưới đây là một số đặc điểm nhận biết của trẻ sơ sinh bị vàng da sinh lý:
- Xuất hiện từ ngày thứ 3 sau sinh
- Bắt đầu từ mặt, cổ rồi lan xuống thân mình
- Không lan đến lòng bàn tay, bàn chân
- Mức độ vàng nhẹ đến trung bình
- Trẻ vẫn bú khỏe, ngủ ngon, không có triệu chứng bất thường
- Tự khỏi sau 7-10 ngày ở trẻ đủ tháng, 2-3 tuần ở trẻ sinh non
- Nồng độ bilirubin thường không quá 12mg/dl ở trẻ đủ tháng
- Tốc độ tăng bilirubin không quá 5mg/dl/ngày
Vàng da bệnh lý
Khác với vàng da sinh lý, vàng da bệnh lý là tình trạng nghiêm trọng cần được can thiệp y tế.
Dưới đây là một số dấu hiệu cảnh báo trẻ em bị vàng da bệnh lý:
- Xuất hiện trong 24 giờ đầu sau sinh
- Vàng da lan nhanh và sâu đến lòng bàn tay, bàn chân
- Tốc độ tăng bilirubin nhanh (>5mg/dl/ngày)
- Kéo dài quá 2 tuần ở trẻ đủ tháng, quá 3 tuần ở trẻ sinh non
- Kèm theo các triệu chứng: sốt, li bì, bỏ bú, khóc yếu
Có nhiều nguyên nhân khiến trẻ sinh ra mắc vàng da như:
- Bất đồng nhóm máu mẹ-con: Mẹ Rh(-) sinh con Rh(+) hay mẹ nhóm O sinh con nhóm A hoặc B. Yếu tố này gây tan máu nặng, bilirubin tăng cao
- Thiếu men G6PD: Bệnh di truyền liên kết nhiễm sắc thể X, khiến hồng cầu dễ vỡ khi tiếp xúc với một số thuốc, thực phẩm và thường phổ biến ở nam giới châu Á
- Nhiễm trùng sơ sinh: Vi khuẩn, virus gây nhiễm trùng huyết, làm tăng phân hủy hồng cầu và giảm chức năng gan
- Các nguyên nhân khác: Suy gan bẩm sinh, bệnh lý chuyển hóa, vàng da do sữa mẹ (hiếm gặp, lành tính), tắc mật bẩm sinh, viêm gan sơ sinh
Các cách nhận biết vàng da ở trẻ
Kiểm tra dưới ánh sáng tự nhiên: Đặt trẻ dưới ánh sáng ban ngày, tránh ánh sáng vàng của đèn điện. Nhấn nhẹ vào da trẻ để quan sát màu sắc khi da hồi lại.
Quan sát củng mạc mắt: Lật nhẹ mí mắt dưới, nếu thấy màu vàng rõ ràng thì mức bilirubin có thể đã cao.
Theo dõi mức độ vàng da:
- Độ 1: Chỉ ở đầu, cổ (bilirubin 5-7mg/dl)
- Độ 2: Lan đến thân trên (bilirubin 8-10mg/dl)
- Độ 3: Lan đến thân dưới, đùi (bilirubin 11-13mg/dl)
- Độ 4: Lan đến cẳng tay, cẳng chân (bilirubin 13-15mg/dl)
- Độ 5: Lan đến lòng bàn tay, bàn chân (bilirubin >15mg/dl)
Nếu trẻ có những dấu hiệu của vàng da bệnh lý, kèm theo những triệu chứng sau thì cần phải đưa đi khám ngay:
- Sốt hoặc hạ thân nhiệt
- Co giật, cứng cơ gáy
- Vàng da tăng nhanh trong vài giờ
- Phân trắng, nước tiểu vàng đậm
Điều trị vàng da sơ sinh
Trường hợp không cần điều trị
Vàng da sinh lý nhẹ thường không cần can thiệp y tế mà chỉ cần theo dõi và hỗ trợ tại nhà. Mẹ nên:
- Cho trẻ bú mẹ thường xuyên, 8-12 lần/ngày giúp tăng nhu động ruột, đào thải bilirubin qua phân. Đặc biệt, trong sữa mẹ còn chứa các chất giúp gan phát triển và hoạt động tốt hơn.
- Đảm bảo trẻ không bị mất nước, trẻ tiểu ít nhất 6 tã ướt/ngày, da không khô, môi không nẻ.
- Cho trẻ phơi nắng gián tiếp qua cửa kính vào buổi sáng sớm (7-8h) khoảng 10-15 phút. Lưu ý tránh ánh nắng trực tiếp vì dễ gây bỏng da.
- Quan sát màu da mỗi ngày, ghi chú sự thay đổi về mức độ vàng da và vùng lan tỏa.
Đọc thêm: Cẩm Nang Chăm Sóc Mẹ và Bé Sau Sinh Tại Nhà Từ A-Z
Trường hợp cần can thiệp y tế
Với những trẻ bị vàng da nặng, có thể can thiệp bằng các phương pháp như chiếu đèn hoặc thay máu.
Chiếu đèn vàng da
Ánh sáng xanh từ đèn có bước sóng chiếu xạ 420-470nm, giúp chuyển đổi bilirubin thành dạng dễ hòa tan trong nước, có thể thải qua nước tiểu và phân. Phương pháp này được chỉ định cho:
- Trẻ đủ tháng: Bilirubin >15mg/dl
- Trẻ sinh non: Bilirubin >10-12mg/dl tùy tuổi thai
- Vàng da xuất hiện sớm hoặc tăng nhanh
Quy trình diễn ra như sau:
- Trẻ nằm dưới đèn LED chuyên dụng
- Mắt và vùng kín được che bằng miếng che đặc biệt
- Tư thế nằm thay đổi mỗi 2-3 giờ
Lưu ý trong quá trình chiếu đèn, ba mẹ cần theo dõi thân nhiệt của bé để tránh quá nóng. Đừng quên cho bé bú như bình thường.
Đọc thêm: Chiếu Đèn Vàng Da Sơ Sinh: Khi Nào Cần, Quy Trình & Hiệu Quả Điều Trị
Thay máu
Đây là phương pháp thay toàn bộ máu của trẻ và không thể áp dụng tại nhà, mà chỉ được thực hiện tại bệnh viện có chuyên khoa Nhi. Thay máu được chỉ định cho trẻ nếu phương pháp chiếu đèn không hiệu quả và trẻ các dấu hiệu như:
- Bilirubin quá cao (>20mg/dl)
- Nguy cơ nhiễm độc thần kinh
Ngoài những liệu pháp kể trên, việc điều trị còn cần dựa vào nguyên nhân nền gây ra vàng da:
- Nếu nguyên nhân là nhiễm trùng sơ sinh, trẻ sẽ được điều trị bằng kháng sinh phổ rộng theo chỉ định bác sĩ.
- Với trường hợp bất đồng nhóm máu ABO hoặc Rh, có thể được chỉ định truyền gamma globulin (IVIG) để giảm tán huyết và nguy cơ phải truyền máu thay thế.
- Với các bệnh lý gan mật như viêm gan sơ sinh hoặc teo đường mật, trẻ cần được điều trị đặc hiệu bằng thuốc hỗ trợ chức năng gan hoặc phẫu thuật theo yêu cầu của bác sĩ.
Biến chứng do vàng da nếu không điều trị kịp thời
Vàng da nếu không được điều trị kịp thời có thể gây bệnh não do bilirubin (Kernicterus). Đây là biến chứng nguy hiểm nhất khi mà bilirubin gián tiếp vượt qua hàng rào máu-não, tích tụ tại nhân xám não, gây tổn thương tế bào thần kinh không hồi phục.
Về lâu về dài, có thể gây ra tình trạng:
- Bại não vận động: Rung động, cứng cơ, khó kiểm soát cử động
- Điếc thần kinh: Giảm hoặc mất thính lực
- Chậm phát triển trí tuệ: IQ thấp, khó khăn trong học tập và phát triển nhận thức
- Rối loạn thị giác: Mắt khó tập trung, nhìn mờ,…
- Vấn đề về răng: Men răng yếu, răng vàng,…
Phòng ngừa vàng da ở trẻ sơ sinh
Để phòng ngừa tình trạng vàng dạ ở trẻ sơ sinh, mẹ cần cho trẻ bú sớm, ngay sau sinh 1 giờ giúp kích thích nhu động ruột, đào thải phân su (meconium) chứa nhiều bilirubin. Duy trì bú mẹ hoàn toàn và thường xuyên, tránh cho trẻ uống nước hoặc glucose. Đừng quên lịch thăm khái định kỳ với bác sĩ.
Mẹ cũng có thể tầm soát các yếu tố có thể khiến con mắc vàng da ngay từ thời điểm mang thai:
- Xét nghiệm nhóm máu mẹ-con trong thai kỳ
- Test G6PD cho bé trai nếu gia đình có tiền sử thiếu loại men này
- Sàng lọc nhiễm trùng nếu có dấu hiệu bất thường
- Siêu âm ổ bụng nếu nghi ngờ tắc mật
Vàng da sơ sinh là hiện tượng phổ biến nhưng không thể xem nhẹ. Việc nhận biết sớm, theo dõi sát sao và chăm sóc đúng cách có thể giúp trẻ phục hồi mà không để lại di chứng về sau. Quan trọng là ba mẹ cần cảnh giác với các dấu hiệu bất thường và đừng ngần ngại đưa trẻ đi khám ngay.
Đội ngũ điều dưỡng của Bluecare hiện đang cung cấp dịch vụ chiếu đèn vàng da tại nhà và hỗ trợ chăm sóc sơ sinh toàn diện. Nếu bạn cần sự trợ giúp chuyên môn, hãy liên hệ Bluecare ngay hôm nay để được tư vấn miễn phí.
